مصرف انرژی و تأمین آن یکی از مسائل بحرانی در سراسر جهان است که دولتمردان همواره به دنبال راهکارهای جدید و پایدار برای تأمین این نیازها هستند. در این راستا، صنعت زغال‌سنگ به عنوان یکی از منابع سنتی انرژی، همچنان نقش مهمی در تامین انرژی و تولید برق در بسیاری از کشورها دارد. ایران نیز با دارا بودن منابع غنی زغال‌سنگ، به این صنعت توجه ویژه‌ای دارد.
این مقاله به بررسی وضعیت صنعت زغال‌سنگ در جهان ، از تولید و استخراج تا مصرف و تاثیرات آن بر تامین انرژی در کشورهای مختلف می‌پردازد. با توجه به افزایش نیازهای انرژی و روند تغییرات اقلیمی، ارائه راهکارهایی برای بهره‌وری بیشتر و استفاده موثر از منابع زغال‌سنگ، امری اجتناب‌ناپذیر به منظور حفظ توازن بین توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست است.
تاریخچه صنعت زغال سنگ در جهان
تاریخچه زغال‌سنگ در جهان به هزاران سال قبل برمی‌گردد، اما با ظهور صنعت و مخصوصاً با توسعه اولین موتورهای بخار در قرن‌های ۱۹ و ۲۰، استفاده از زغال‌سنگ به عنوان یکی از منابع اصلی انرژی برای تولید برق و فولاد به شدت افزایش یافت. در حال حاضر، با وجود تلاش‌هایی برای جایگزینی سوخت‌های فسیلی با منابع انرژی تجدیدپذیر، حدود ۴۰٪ از برق جهان هنوز از زغال‌سنگ تولید می‌شود.
استفاده از زغال‌سنگ در حوزه‌های مختلف صنعتی، از جمله تولید فولاد، پالایش آلومینا، کاغذسازی، صنایع شیمیایی و دارویی، پالایش زغال‌قیر، بازیابی گاز آمونیاک برای تولید کود شیمیایی، تصفیه آب، مواد آرایشی و بهداشتی، سوخت مایع، تولید سیمان، محصولات پلاستیکی و فیبرها، فلزات، آلیاژها و غیره، از اهمیت وسیعی برخوردار است.
گزارش‌ها نشان می‌دهند که تولید برق از زغال‌سنگ در آینده نیز به دلیل افزایش نیاز به انرژی و رشد صنعتی، به طور قابل توجهی افزایش خواهد یافت. به عنوان مثال، بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، تا سال ۲۰۴۰، تولید برق از زغال‌سنگ با نرخ رشد ۱۰ درصدی، از ۹.۴۱ تریلیون کیلووات‌ساعت در سال ۲۰۱۵ به ۱۰.۳۹ تریلیون کیلووات‌ساعت در سال ۲۰۴۰ خواهد رسید.
بنابراین، به نظر می‌رسد که زغال‌سنگ به عنوان یکی از منابع اصلی تولید برق و مواد صنعتی در آینده نیز تأثیرگذاری خود را حفظ خواهد کرد و سرمایه‌گذاری در استخراج و استفاده از آن ادامه خواهد داشت.
تولید جهانی زغال‌سنگ
تولید زغال‌سنگ در سال ۲۰۲۱ رشد جهانی داشته و این رشد در مقایسه با سال ۲۰۲۰، یک افزایش ۶ درصدی را نشان می‌دهد. در طی ۴۰ سال گذشته، متوسط نرخ رشد سالانه تولید زغال‌سنگ در جهان ۹/۱ درصد بوده است. چین با تولید ۴۱۲۶ میلیون تن، همچنان پیشتاز تولید این ماده در جهان است و سهم بیش از ۵۰ درصدی از تولید جهانی زغال‌سنگ را دارد. تولید چین در سال ۲۰۲۱ با یک رشد ۶ درصدی نسبت به سال قبل از آن همراه بوده است. پس از چین، هند و اندونزی در جایگاه دوم و سوم قرار دارند.
نمودار نشان می‌دهد که بیشترین افزایش تولید زغال‌سنگ در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال ۲۰۲۰ به آلمان، اندونزی و روسیه تعلق داشته است. از نظر حجمی، بیشترین افزایش تولید مربوط به چین، هند و اندونزی است. این سه کشور در سال ۲۰۲۱ بیش از ۶۷ درصد از تولید جهانی را به خود اختصاص دادند. کمبود زغال‌سنگ در چین و هند سیاست‌های افزایش تولید داخلی این ماده را تحت تاثیر قرار داده است.
بررسی روند تولید زغال‌سنگ در مناطق مختلف جهان در ۳۰ سال گذشته نشان می‌دهد که متوسط نرخ رشد سالانه در منطقه آسیا و اقیانوسیه ۴/۴ درصد بوده و در حالی که در امریکای شمالی ۲ درصد کاهش یافته، در اروپا ۲/۳ درصد افزایش یافته است. با این حال، در سال ۲۰۲۱ افزایش چشمگیر قیمت گاز طبیعی باعث افزایش تولید در امریکای شمالی و اروپا به میزان ۷/۷ درصد شده است.
در سال ۲۰۲۱، آسیا با تولید حدود ۷/۵ میلیارد تن، سهم ۷۰ درصدی از تولید جهانی زغال‌سنگ را داشته است. امریکای شمالی، اروپا و کشورهای مشترک‌المنافع مجموعاً با تولید حدود ۷/۱ میلیارد تن، سهمی معادل ۲۰ درصد در تولید جهانی داشته‌اند.
بررسی روند تولید زغال‌سنگ در چین در چهار دهه اخیر نشان می‌دهد که متوسط نرخ رشد سالانه آن ۸/۴ درصد بوده است. به عبارت دیگر، در این بازه زمانی سهم چین از تولید جهانی از ۱۶ درصد در سال ۱۹۸۱ به ۵۰ درصد در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است. همچنین، در هند و اندونزی، متوسط نرخ رشد سالانه به ترتیب ۷/۴ درصد و ۱/۲۰ درصد بوده است.
مصرف جهانی زغال‌سنگ
مصرف جهانی زغال‌سنگ در سال ۲۰۲۱ با رشد ۷/۵ درصد نسبت به سال قبل به ۷۸۶۳ میلیون تن رسید. این مصرف بیشتر از سطح مصرف زغال‌سنگ در سال ۲۰۱۹ بوده است. در طی ۳۰ سال گذشته، متوسط نرخ رشد سالانه مصرف زغال‌سنگ در جهان ۸/۱ درصد بوده است. چین با مصرف ۱/۴ میلیارد تن و سهم بیش از ۵۲ درصد از مصرف جهانی، بزرگترین مصرف‌کننده زغال‌سنگ در دنیا است. هند نیز با مصرف یک میلیارد تن زغال‌سنگ در سال ۲۰۲۱، رتبه دوم را حائز شده است. مصرف این کشور در مقایسه با سال قبل ۶/۶ درصد افزایش یافته است. چین و هند به طور کلی ۶۵ درصد از مصرف جهانی زغال‌سنگ را به خود اختصاص داده‌اند.
بررسی روند ۳۰ ساله مصرف زغال‌سنگ در جهان نشان می‌دهد که مصرف این حامل انرژی در قاره آسیا با متوسط نرخ رشد سالانه ۵/۴ درصد هماهنگ با روند تولید این ماده بوده است. اما در امریکای شمالی و اروپا، مصرف زغال‌سنگ کاهش یافته و به ترتیب با نرخ کاهش ۲/۲ درصد و ۴/۲ درصد کاهش یافته است. با این حال، در سال ۲۰۲۱ به دلیل تغییرات شدید قیمتی در بازار گاز طبیعی، مصرف زغال‌سنگ در امریکای شمالی و اروپا با رشد به ترتیب ۹/۱۱ درصد و ۸/۱۳ درصد افزایش یافته است. آسیا با مصرف ۹/۵ میلیارد تن و سهم ۷۵ درصد، بزرگترین منطقه مصرف‌کننده زغال‌سنگ در جهان است. اروپا نیز با سهم ۹ درصد و امریکای شمالی با سهم ۷ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
بررسی روند سه‌دهه‌ای مصرف زغال‌سنگ در چین نشان می‌دهد که سهم این کشور از مصرف جهانی زغال‌سنگ از ۲۲ درصد در سال ۱۹۹۱ به ۵۲ درصد در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است. همچنین، سهم هند نیز از مصرف جهانی در همین بازه زمانی از ۶/۵ درصد به ۱۳ درصد افزایش یافته است. در عین حال، سهم امریکا از مصرف جهانی از ۸/۱۷ درصد در سال ۱۹۹۱ به ۳/۶ درصد در سال ۲۰۲۱ کاهش یافته است.
تولید و مصرف زغال‌سنگ در کشورهای مختلف
به طور کلی، کشورهای مختلف با توجه به منابع موجود و نیازهای صنایع خود، به صورت متفاوت از زغال سنگ استفاده می‌کنند و در برخی موارد به واردات یا صادرات زغال سنگ نیز می‌پردازند. در زیر به معرفی چند کشور اشاره می‌شود:
1. زغال سنگ چین:
– چین یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان زغال سنگ در جهان است.
– این کشور از زغال سنگ به عنوان یکی از منابع اصلی تامین انرژی خود استفاده می‌کند.
– در صورت نیاز، چین به واردات زغال سنگ از کشورهایی مانند استرالیا، اندونزی و روسیه متوسل می‌شود.
2. زغال سنگ هند:
– هند نیز یکی از بزرگترین مصرف کنندگان زغال سنگ در جهان است.
– زغال سنگ در هند برای تأمین انرژی در بخش‌های مختلف اقتصادی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
– این کشور در صورت نیاز، از کشورهایی مانند استرالیا، اندونزی و جنوب آفریقا زغال سنگ وارد می‌کند.
3. زغال سنگ ایالات متحده:
– ایالات متحده یکی از بزرگترین تولیدکنندگان زغال سنگ در جهان بوده و از آن به عنوان یک منبع اصلی انرژی استفاده می‌کند.
– این کشور در سال‌های اخیر به دلیل افزایش استفاده از گاز طبیعی و انرژی‌های تجدیدپذیر، صادرات زغال سنگ خود را کاهش داده و به برخی کشورها مانند کانادا و هند صادرات می‌کند.
4. زغال سنگ استرالیا:
– استرالیا یکی از بزرگترین صادرکنندگان زغال سنگ در جهان است.
– این کشور به عنوان یکی از منابع اصلی زغال سنگ برای چین، هند و دیگر کشورها عمل می‌کند.
5. زغال سنگ روسیه:
– روسیه نیز یکی از تولیدکنندگان معتبر زغال سنگ در جهان است.
– این کشور به دلیل منابع زغال سنگ غنی، به صادرات زغال سنگ به کشورهایی مانند چین، هند و کشورهای اروپایی اعتماد دارد.
به طور کلی، استفاده از زغال سنگ و واردات یا صادرات آن به میزان قابل توجهی توسط کشورهای مختلف در جهان صورت می‌گیرد و این فعالیت‌ها تاثیر زیادی بر بازار جهانی این منبع انرژی دارند.
سخن پایانی
در پایان، می‌توان نتیجه گرفت که صنعت زغال‌سنگ با تمامی آثار مثبت و منفی خود، همچنان یکی از عوامل مهم در تامین انرژی و تولید برق در ایران و جهان باقی مانده است. با این وجود، نیاز به توجه به استفاده بهینه از منابع و انرژی‌های پاک و توسعه روش‌های جدید و پایدار تأمین انرژی از اهمیت بیشتری برخوردار است. از طرفی، توجه به اثرات زیان‌بار محیط زیستی و نیز نیاز به توسعه فناوری‌های پاک و قابل تجدیدپذیر، از جمله چالش‌هایی است که در مسیر جلوگیری از تغییرات آب و هوایی و حفظ محیط زیست با آن مواجه هستیم. این مسیر، نیازمند همکاری و تلاش مشترک میان دولت، صنعت و جامعه است تا بتوانیم به یک تأمین انرژی پایدار و سازگار با محیط زیست دست پیدا کنیم و به نفع انسانیت و سلامتی کره زمین قدم برداریم.
